Datum: 10-03-23
Als brandweerman heb je net een enorme brand geblust, waarbij ook chemische dampen vrijkwamen. De adrenaline giert nog door je lijf, je hebt het benauwd en warm achter je ademluchtmasker en het enige wat je wilt doen is dat ding zo snel mogelijk van je gezicht trekken. Een alleszins begrijpelijke reactie maar ook een onveilige, onder andere je beschermende brandweerpak ademt namelijk nog volop giftige dampen uit. Het advies is dan ook om minimaal drie minuten ‘uit te dampen’. Met je masker nog op. Tot zover de theorie; in de praktijk hield niemand zich daar aan…
Gedragsverandering om veilig gedrag te stimuleren
Gedragspsycholoog Timo Jansen schetste in zijn seminar over gedragsverandering haarfijn hoe menselijk gedrag tot onveilige situaties kan leiden. Hij vertelde ook hoe bureau Dijksterhuis & Van Baaren (D&B), waar Timo en nog 40 andere psychologen in dienst zijn, dit gedrag bij o.a. de Brandweer wist om te buigen.
Om menselijk gedrag te kunnen veranderen, moet je het allereerst goed leren begrijpen. Waarom doen mensen dingen die ongewenst zijn? Hoe komt het dat ziekenhuispersoneel niet vaak genoeg de handen wast? Waarom weigeren automonteurs een afzuigslang op een uitlaat te plaatsen, waardoor ze omgeven door schadelijke dieseldampen hun werk doen?
Goed zicht krijgen op menselijk gedrag in bepaalde situaties – veel gedrag is trouwens automatisme – is voor D&B een basisvoorwaarde om de boel in positieve zin om te buigen. “Want met die wetenschap op zak kun je aan de knoppen gaan draaien om ongewenst gedrag te veranderen.” Bij D&B werken ze met een zelf ontwikkeld model. Ze brengen het psychologisch landschap in kaart (waarom doen we bepaalde dingen wel en andere dingen niet?), schetsen aan de hand van onder andere vragenlijsten en observaties de omgevingsfactoren en komen dan met een interventie die ze in de praktijk gaan testen. Werkt het? Pas dan gaan ze over tot grootschalige implementatie.
'Risico's horen erbij'
Maar eerst dus de analyse. In het geval van de brandweerlieden bleek bijvoorbeeld dat de risicoperceptie onder hen erg laag is; de effecten van giftige dampen merk je pas op langere termijn. Daar komt nog eens bij dat brandweerlieden risico’s nemen niet uit de weg gaan; integendeel, dat hoort immers bij hun beroep. Ook waren er de nodige sceptische reacties; ‘ach, het loopt wel los joh, dat zal mij niet snel overkomen…’ De psychologen ontdekten ook nog wat anders. Namelijk dat deze beroepsgroep het juist wel heel belangrijk vindt ánderen te helpen en dat ze altijd een scherp oog hebben voor het welzijn van hun collega’s, hun makkers in de strijd. Een opgeheven vingertje of een afschrikwekkende boodschap – ‘hier krijg je kanker van’ – roept in deze kringen alleen maar weerstand op. Maar wat wél werkte was de insteek ‘bedenk waarom het voor je collega belangrijk is uit te dampen’.
Grote verschillen
Op een afgesloten trainingslocatie werd met twee groepen brandweerlieden een interessant ‘uitdamp-experiment’ gedaan. Twee groepen brandweerlieden deden elk een oefening waarbij ze ademluchtmaskers moesten dragen. Daarna kregen beide groepen een training, waarna ze dezelfde oefening nog eens deden. Voor groep A was dat een rechttoe-rechtaan-training waarin heel instrumenteel werd uitgelegd waarom het belangrijk is je masker nog een tijdje op te houden. Bij Groep B lag het accent veel meer op gedragsverandering en dat bleek goed te werken. Groep A nam na de training slechts een handvol seconden extra uitdamp-tijd en eindigde op 45 seconden. Groep B toonde een duidelijke gedragsverandering en nam na de tweede sessie pas na 2:44 minuten hun masker af. Nog net niet de geadviseerde drie minuten, maar wel een heel eind in de goede richting. Timo: ”De benadering van deze groep was mede op basis van onze analyse totaal anders, maar we hadden ook heel praktisch een grote stopwatch op de brandweerauto geplaatst. Als jij met een verhoogde hartslag en vol adrenaline uit een brandend gebouw komt heb je geen benul hoe lang drie minuten is.”
'Angst aanjagen werkt niet'
Is veiliger en gezonder gedrag ‘aan te leren?’ Jazeker, zo vatte Timo zijn ervaringen samen. “Maar spits het wel toe op een bepaald aspect. ‘We willen veiliger werken’ is veel te breed. Richt je liever op een specifiek onderdeel. Het gebruik van handschoenen bijvoorbeeld. Formuleer ook duidelijk welk gedrag je uiteindelijk wilt zien en ga in de analyse vooral op zoek naar de weerstanden zodat je daarop kunt inspelen. Vermijd verder negatieve boodschappen. Angst aanjagen werkt echt niet, richt je liever op de positieve aspecten als je veilig gedrag wilt stimuleren